Cztery eseje na orkiestrę (1958)
Utwór powstał na zlecenie Komisji Zamówień Kompozytorskich przy Ministerstwie Kultury i Sztuki i został zadedykowany Witoldowi Rowickiemu. Kompozycja składa się z czterech skontrastowanych wyrazowo części, z których każda przeznaczona jest na inną obsadę wykonawczą wyabstrahowaną z orkiestry symfonicznej.
Według samego Bairda jest to dzieło „w 99% dodekafoniczne". Kompozytor wskazał tutaj na swoje umiłowanie literatury i zbudował ten utwór na wzór literackiego eseju – subiektywnej oraz refleksyjnej wypowiedzi odautorskiej utrzymanej w luźnej i fragmentarycznej formie.
Esej I: Molto adagio
Jest przeznaczony na dwie harfy oraz kwintet smyczkowy z solowo traktowanymi instrumentami. Opiera się na jedenastotonowej serii podstawowej oraz dwunastotonowej serii pomocniczej. Jego konstrukcja jest monolitem o falującym przebiegu. Esej ten eksponuje piękno brzmienia instrumentów smyczkowych oraz melodykę, która jest prymarnym składnikiem muzycznej wypowiedzi. Pełen ekspresji i piękna kantylenowy temat jest bazą dla refleksyjnej narracji.
Esej II: Allegretto grazioso
Część ta jest autotranskrypcją pierwszego ustępu Divertimenta ze zmianami w składni muzycznej oraz obsadzie wykonawczej, ale przy zachowaniu jego podstawowej serii traktowanej tematycznie. Swą budową ustęp ten przypomina zarys ronda z trzykrotnie powracającym refrenem. Całość ma charakter pogodny, z groteskowym zabarwieniem (referen), choć występują również fragmenty refleksyjne (kuplety). Esej ten jest „błyskotliwym aforyzmem” w całym cyklu.
Esej III: Allegro
Pierwowzorem dla tej części był fragment muzyki teatralnej do spektaklu Henryk IV wg Wiliama Szekspira. Dominujące, gwałtowne brzmienie tego eseju wynika z obsady (dwa fortepiany i perkusja) oraz rytmiki i dynamiki podniesionych do rangi elementów formotwórczych. Wyraźne są tu nawiązania do Béli Bartóka oraz Paula Hindemitha. Całość ma trójfazowy zarys formalny: ABA1, przy czym ogniwa skrajne opierają się na materiale serii podstawowej, natomiast ogniwo środkowe wykorzystuje serię pomocniczą.
Esej IV: Molto adagio
Przywołuje śpiewny, improwizacyjny i kontemplacyjny charakter eseju pierwszego.
Cztery eseje stanowią ważny i przełomowy punkt w rozwoju indywidualnego stylu Bairda. Kameralizując zespoły orkiestrowe podkreślił on wyrazową rangę elementu kolorystycznego. Udowodnił także, że technika seryjna nie przeczy ekspresji w muzyce. W zakresie formy muzycznej kompozytor odszedł od dotychczasowych neoklasycznych wzorców i odwołał się do gatunku literackiego.
Za tę kompozycję Baird uzyskał I nagrodę w Konkursie Kompozytorskim im. Grzegorza Fitelberga w Katowicach (1958) oraz I miejsce na Międzynarodowej Trybunie Kompozytorów UNESCO w Paryżu (1959). Jest to utwór obowiązkowy na Międzynarodowym Konkursie Dyrygenckim im. Dimitria Mitropoulosa w Nowym Jorku. Po wielkim sukcesie na VI Międzynarodowy Kongresie MTMW w Rzymie Eseje stały się jedną z najbardziej reprezentatywnych polskich kompozycji obecnych w międzynarodowym obiegu.
Po wykonaniu utworu w ramach II „Warszawskiej Jesieni” w 1958 roku Bohdan Pociej stwierdził:
jest to muzyka świetnie napisana i świetnie brzmiąca [...], pełna wyrafinowanych efektów kolorystycznych. Klarowność i zaookrąglenie formalne, brzmieniowe tradycje francuskie spotykają się tu z „polskim” liryzmem. Może przesadą byłoby twierdzić, że Baird odkrywa tu jakieś zasadniczo nowe horyzonty dźwiękowe; pokrewieństwo z Martinem, czy ze Strawińskim słyszy się tu czasem wyraźnie. Tym nie mniej słucha się Esejów ze szczerą satysfakcją, nie trudno zagustować w ich pełnej dobrego smaku atmosferze.
Wielka popularność Czterech esejów sprowokowała powstanie ich opracowań baletowych. Stały się one oprawą dla choreografii Janiny Jarzynówny-Sobczak (Gdańsk 1961, Warszawa 1962), Yvonne Georgi (Hannover 1963), Tadeusza Gołębiowskiego (Łódź. bd.), Pierre’a de Villard (Monachium 1966), Grupy Gulbenkian de Bailado (Lizbona 1970), Zespołu Baletowego Covent Garden (Londyn 1971), Bat-Dor Dance Company (Tel Awiw 1975). Wersja J. Jarzynówny-Sobczak została utrwalona w obrazie filmowym w reż. Franciszka Fuchsa (1962).
